Abdullah ÇAVUŞ – BİLGİ & DENEYİM PAYLAŞIM PORTALI “Bilgiye sahip olarak doğmuş birisi değilim. Öğrenmeye çalışıyorum ve Öğretmeyi seviyorum” Konfüçyüs
İlgili Yazılar
FAALİYET ALANLARINA VE AMAÇLARINA GÖRE DERNEK ÇEŞİTLERİ KAÇ TANEDİR? (100 Soruda Dernekler Kanunu Soru-2)
Abdullah ÇAVUŞ/E.Vergi Müfettişi-Bağımsız Denetçi
Kamu ve özel sektör dışında üçüncü bir sektörü oluşturan kuruluşları tanımlamak için standartlaşmış kavramlar bulunmamaktadır. Bu sektörü tanımlayabilmek için sivil toplum, sivil toplum kuruluşları (STK), gönüllü kuruluşlar, devlet/hükümet dışı örgütler (NGO), yardım kuruluşları, vergi istisnası örgütler gibi birçok farklı terim kullanılmaktadır.
Bu kavramsal farklılık ve kavramsal tercih ülkelere göre değişebilmekte ve her bir kavramın içerisinde de sivil toplum kuruluşlarının kapsamı farklılaşabilmektedir.
Türkiye’de üçüncü sektörde yer alan kuruluşları anlatmak için kullanılan en yaygın kavram “Sivil Toplum Kuruluşu” ifadesidir.
Türk Dil Kurumuna göre Sivil Toplum Kuruluşu; toplumdaki çeşitli sorunları bağımsız olarak ele alıp kamuoyunu bilgilendirme ve aydınlatma görevi yapan, öneriler sunan her türlü birlik, sivil toplum örgütü” olarak tanımlamaktadır.
Türkiye’de mevzuat acısından Sivil Toplum Kuruluşları; DERNEK, VAKIF, SENDİKA, MESLEK ODALARI VE KOOPERATİFLER ve bu kuruluşların şube ve temsilcilikleri ile üst kuruluşlarından oluşmaktadır.
Ülkemizdeki Sivil Toplu Kuruluşları içinde Dernekler gerek kuruluş sayıları ve gerekse faaliyetleri ile diğer STK’lara göre belirgin bir şekilde öne çıkmaktadır
I- RESMİ SINIFLANDIRMALARA GÖRE DERNEK ÇEŞİTLERİ
Sivil Toplum İle İlişkiler Genel Müdürlüğü web sitesinden elde edilen verilerde derneklerin faaliyet alanlarına göre bir sınıflandırmaya tabi tutulduğu görülmektedir.
Faaliyet alanlarına ve Amaçlarına Göre Dernek Çeşitleri Aşağıdaki Gibidir.
- Mesleki ve Dayanışma Dernekleri
- Spor ve Spor ile ilgili Dernekler
- Dini Hizmetlerin Gerçekleştirilmesine Yönelik Faaliyet Gösteren Dernekler
- İnsani Yardım Dernekleri
- Eğitim Araştırma Dernekleri
- Kültür, Sanat ve Turizm Dernekleri
- Sağlık Alanında Faaliyet Gösteren Dernekler
- Çevre, Doğal Hayat ve Hayvanları Koruma Dernekleri
- Bireysel Öğreti ve Toplumsal Gelişim Dernekleri
- İmar, Şehircilik ve Kalkındırma Dernekleri
- Toplumsal Değerleri Yaşatma Dernekleri
- Hak ve Savunuculuk Dernekleri
- Engelli Dernekleri
- Kamu Kurumları ve Personelini Destekleyen Dernekler
- Düşünce Temelli Dernekler
- Uluslararası Teşekküller ve İş birliği Dernekleri
- Gıda, Tarım ve Hayvancılık Alanında Faaliyet Gösteren Dernekler
- Dış Türkler ile Dayanışma Dernekleri
- Yaşlı ve Çocuklara Yönelik Dernekler
- Şehit Yakını ve Gazi Dernekleri
- Çocuk Dernekleri
- Diğer
II- SİVİL SINIFLANDIRMALARA GÖRE DERNEK ÇEŞİTLERİ
Yaşama Dair Vakıf, sınıflandırma problemine özgün ve kapsayıcı bir yaklaşım getirmek amacıyla, “Türkiye’de Gönüllü Kuruluşlarda Sivil Toplum Kültürü” başlıklı araştırmanın bir çıktısı olarak, Türkiye’deki sivil toplumun özgünlüklerini, zaaflarını, farklılıklarını ve potansiyellerini dikkate alan yeni bir sınıflandırma önerisinde bulunmuştur.
Yaşama Dair Vakıf tarafından yürütülen diğer araştırmalarda da bir analiz aracı olarak kullanılan Sivil Topografya Sınıflandırması’nda aşağıdaki kategoriler belirginleşmiştir.
1-ÖZÖRGÜT DERNEKLER:
Toplumun geneline göre dezavantajlı bir konuma sahip bireylerin, konumlarını güçlendirmek amacıyla bizzat meydana getirdikleri kuruluşlardır.
Örneğin engellilerin meydana getirdiği engelli kuruluşları böyledir. Bu kuruluşlar, hem grubun kendi aralarında sosyalleşmelerini, hem kapasite artırımını hem de sorunlarına çözüm/hak arayışlarını önüne hedef olarak koyabilirler
2-SAVUNUCU DERNEKLER:
Bir dezavantajlı grubun, doğanın, hayvanların, çevrenin, insan ve tüketici haklarının politika düzeyinde ve yurttaş vicdanında savunulmasını sağlayan kuruluşlardır. Bu kuruluşlar önlerine politikaların iyileştirilmesi veya uygulamaların düzeltilmesi gibi doğrudan hedefler koyarlar, ya da
Yurttaşları meselenin sahibi haline getirmek gibi dolaylı bir fayda hedeflerler.
Öte yandan bir fikri, ideolojiyi, bir çıkarı, bir grubun doğrusunu, mesleki bir faydayı savunan ve/veya temsil eden kuruluşlar, bu konularda politika değişimlerini hedefleseler de bu sınıflandırmanın tercihinde “savunucu” kategorisine girmezler. Savunucu kuruluşlar, hak talebi, ayrımcılığa maruz kalma gibi evrensel değerler acısından mağdur olan kesimlerin faydasını hedefleyen kuruluşlar olarak tarif edilmektedir.
3-SİYASİ YÖNELİMLİ DERNEKLER:
Belli bir dünya görüsü ya da inancı paylaşan bireyleri bir araya getiren, paylaşım veya paylaştıklarını tanıtma ve/veya yaygınlaştırma doğrultusunda faaliyetler yapan kuruluşlardır. Bu tür kuruluşların genellikle siyasi çevrelerle organik ya da dolaylı bağları vardır. Bu kuruluşlar, daha pasif yayılmacı olsalar da, genellikle Türkiye’nin temel sorunlarında taraf olurlar ve kamuoyunu etkilemek amacıyla açıklamalar, hatta eylemler ve mitingler yaparlar.
4-HAYIRSEVER DERNEKLER:
Toplumun yoksul kesimlerine ya da dezavantajlı konumdaki kesimlerine yönelik ayni ve/ veya nakdi yardımlar veya hizmetler sağlayan kuruluşlardır.
5-HİMAYECİ DERNEKLER:
Doğrudan maddi ya da maddi karşılığı olan yardımlar yapmayı değil de ilgili dezavantajlı grubu fiziksel olarak güçlendirerek korumayı önüne hedef olarak koyan himayeci nitelikte hayırsever kuruluşlar da mevcuttur. “Himayeci Hayırsever Kuruluşlar” genellikle dezavantajlı grubun yakınları ya da bu grupla ilgilenen uzmanlar tarafından kurulurlar. Kimi daha az görünen örneklerinde ise, o dezavantajlı gruba sempati besleyen gönüllülerin “Himayeci Kuruluşlar” meydana getirmelerine de tanık olunur.
6-UZMAN DERNEKLER:
Belli bir konuda uzman bilgi üreterek sivil toplumun diğer kuruluşlarına zemin sağlayan, üretici ve yaratıcı kuruluşlardır. Her kuruluşta uzmanlık eksenli çalışmalar yapılıyor olabilir, fakat uzman kuruluşların mevcudiyet sebebi bilgi üretmek, bilimsel çıktılar sağlamaktır. Uzman Kuruluşlar da
Savunucu ve Siyasi Yönelimli Kuruluşlar gibi, ürettikleri bilgi dolayımı ile kamuoyuna seslenirler. Fakat farkları nesnellik sınırlarında kalmaları ve tarafgir çağrılarda bulunmamalarıdır.
Bunun yerine ele aldıkları meselelerdeki yaklaşımları geliştirecek, çeşitlendirecek bilgi donanım ve altyapısını sağlama misyonu ile hareket ederler.
Uzman Kuruluş olarak var olan kuruluşların özsel olarak olmasa bile olumsal olarak Savunucu ya da Siyasi Yönelimli kategorideymiş gibi davrandığına tanık olmak mümkündür. Ancak bu kuruluşlar itibarlarını yöneldikleri bu kategorilerden değil uzmanlıklarından alırlar. Bu özelliklerini korumak için nesnellik iddialarını kaybetmemeleri önemlidir.
7-YAPTIRMA, YAŞATMA, GÜZELLEŞTİRME DERNEKLERİ:
Kamu faydasına bir yapıyı, mekanı, semti iyileştirmeyi, inşa etmeyi, korumayı önüne koyan kuruluşlardır. Bu davranış, Türkiye’nin en eski ve yaygın hayır işleme davranışıdır. Bilindiği üzere, “sevabına” yapılan çeşmelerin üzerinde “hayrat” yazar.
Camiler, Müslümanlar ibadetlerini rahatça yapabilsin diye hayırseverler tarafından yaptırıla gelmiştir.
Bu tür, yaşanılan mahalleyi, semti, siteyi korumayı, güzelleştirmeyi ve mahalleli ile dayanışmayı önceler. Dayanışma nitelikleri ile Hayırsever, güzelleştirme nitelikleri ile aşağıda söz edilecek Sosyalizasyon kategorisinin özelliklerini gösterirler.
8-HEMŞERİ DERNEKLERİ:
Bir coğrafi ya da kültürel kökeni paylaşıp, başka bir coğrafya ya da kültür içerisinde yaşayanları bir araya getiren kuruluşlardır. Genellikle üyelerinin sosyalleşmelerini, kökenlerine duydukları özlemlerini gidermelerini, bağları sürüyorsa geriye yönelik hizmetler yapmayı ve üyelerinin yeni ortamlarındaki sorunlarıyla baş etmelerinde onlara destek olmayı hedeflerler.
Bunların önemli bir kısmı, bir şehir ya da koy kökenli olup da daha büyük yerleşim merkezlerine göçmüşe olanlar tarafından meydana getirilen kuruluşlardır. Üyelerinin birçoğu aynı mahallelerde ya da yakın yerlerde yaşarlar. Geldikleri yerlerle bağları zayıflamış da olsa sürmektedir.
Öte yandan bu kategoride ortak bir coğrafya geçmişine referans verilse de, o coğrafyadan tamamen kopmuş topluluklar da mevcuttur. Bu toplulukların meydana getirdiği “Hemşeri Kuruluşları” da öncekiler gibi geçmiş yaşam paylaşımını canlı tutmak, Kültürü yaşatmak ve tanıtmak için caba sarf ederler.
Hatta bunların bir kısmı, kendi bağları kopsa da cemaatlerinin ya da soydaşlarının başka ülke ya da coğrafyalardaki acılarını paylaşmak, sorunlarının çözümü için caba harcamak amaçlı faaliyetlerde bulunurlar. Bu özellikleri ile kısmen Siyasi Yönelimli kuruluşlara kısmen de Özörgütlere benzerler.
9-SOSYALİZASYON DERNEKLERİ :
Bir hobi, sosyal paylaşım, ortak geçmiş nedeniyle sosyalleşme amaçlı bir araya gelme zeminleri sağlayan kuruluşlardır. Genellikle dışarıya yönelmezler. Nadiren paylaşımlar sırasında ortaya çıkan ürünleri toplumsallaştırırlar. Fakat bunu sosyal faydayı önceleyerek ve sistematik olarak değil, keyfi olarak yaparlar. Bu kuruluşlar genellikle bir hobiyi birlikte icra etmek isteyen ya da yaş, meslek veya kültürel acıdan emsalleriyle bir arada olmayı arzulayan yurttaşların oluşturdukları kuruluşlardır.
Bu bir araya gelişlerin koro, sergi, kermes, vb. ürünleri de olabilmektedir. Fakat asıl olan icradan ziyade boş zaman aktivitesidir. Bu kuruluşların önemli bir kısmı da kağıt oyunları, okey gibi oyunların oynanabilme zeminini oluşturmak, sosyal çevreleri ile “eğlenme” ihtiyaçlarını karşılamak için kurulurlar.
10-KULÜP DERNEKLERİ:
Bir sanat ya da spor becerisine sahip bireylerin bu aktiviteleri düzenli yapmalarını ve yarışlara, müsabakalara, liglere, turnuvalara ya da çeşitli ulusal ya da uluslararası etkinliklere katılımlarını sağlamak hedefindeki kuruluşlardır.
Türkiye’de en yaygın olanı (başta futbol olmak üzere) spor kulüpleridir. Yeni zamanlarda federasyonlaşan dans okulları da hızla çoğalmaktadır. İşletme gibi çalışan birçok spor ve sanat merkezi de bu kategorinin Pazar Eksenli kategoriye geçişliliği olan türleridir.
11-YAN KURULUŞ DERNEKLER:
Bir kuruluşun, hukuki, iktisadi ya da etik nedenlerle kendi bünyesinde gerçekleştiremediği etkinlikleri gerçekleştirmek amacıyla kurdurduğu kuruluşlardır.
Birçok türü vardır. En yaygın olanları bizzat ayrı bir yönetmelik ya da yasal kararla kurulmuş “Gönüllü” kuruluşlardır. Bu kuruluşlar “Verem Savaş” derneklerinde olduğu gibi zamanla atıllaşabilir,
“Halkevleri”nde olduğu gibi misyonlarının dışında faaliyetlere yönelebilirler.
Diğer karşılaşılan bir Yan Kuruluş türü, kamu çalışanları ya da yöneticilerinin kendi çalışma ve refah koşullarını geliştirmek amacıyla kurdurdukları kuruluşlardır.
Yine kamu çalışanları/yöneticileri öncülüğünde kurulan başka bir tur ise, bir hizmet eyleyen kamu çalışanlarının; mevzuat sıkıntıları nedeniyle hizmetlerinin önündeki engellere takılmamak ve/veya hizmetleri daha kolay ve konforlu sağlayabilmek için meydana getirdikleri ya da (belediye spor kulüpleri örneğinde olduğu üzere) kurumun öncelikleri dışında bir faaliyete iştirak etmelerini sağlamak amacıyla kurulan dernek, vakıf ya da kooperatiflerdir. Son bir tur de özel şirketlerin yan kuruluşlarıdır.
12-MESLEK/SEKTÖR EKSENLİ DERNEKLER:
Bir mesleğin ya da sektörün promosyonunu ve geliştirilmesini, bireylerin bu eksende çıkarlarının korunmasını sağlama hedefindeki kuruluşlardır. Genellikle oda gibi hareket ederler.
Mesleğin geliştirilmesi, meslektaşların dayanışması, mesleki sorunların çözülmesi yönünde faaliyette bulunurlar. Mesleki çıkarları savunmaları itibari ile Savunucu Kuruluşlara benzeseler de evrensel temelli hak eksenli savunuculuk faaliyetlerinden farklı olarak tikel bir çıkarın maksimizasyonu motivasyonu ile onlardan ayrışırlar.
Bazı türleri meslek ölçeğinde değil sektör ölçeğindedir. Sektörün itibarını ya da mevzuatlar karşısındaki ortak sorunları konu ederler. İşadamları dernekleri gibi özel bir sektöre odaklanmayanları da mevcuttur.
13-PAZAR EKSENLİ DERNEKLER:
Pazar Eksenli kuruluşlar, çıkar üretme hedefli kuruluşlar olup aslında STK olarak değerlendirilmesi tartışmalı olan kuruluşlardır.
Bir şirket olarak teşekkül olabilecekken, gönüllü kuruluş olmanın hukuki, etik ya da sosyo kültürel faydalarından istifade etmek için dernek, vakıf ya da kooperatif olmayı hedeflerler.
Öte yandan sivil toplum faaliyetlerine dolaylı destek sağlarken bireysel fayda üretmek suretiyle iktisadi faaliyette bulunanlar ile mahalli, sauna işletmeciliği, bir urun satıcılığı gibi salt iktisadi faaliyette bulunanları ayrıştırmakta fayda olabilir
KAYNAKÇA
1-Yaşama Dair Vakıf Verilerle Sivil Toplum Kuruluşları Araştırma Kitabı
2-Sivil Toplumla İlişkiler Genel Müdürlüğü Dernek İstatistikleri
3-11.Kalkınma Planı Kalkınma Sürecinde Sivil Toplum Kuruluşları
